Wat herinnert in Werkendam nog aan Anton Mussert? En hoe denken ‘wij’ aan Mussert terug? Dat was de vraag die Omroep Brabant ergens in het najaar van 2018 aan enkele leden van de Historische Vereniging Werkendam en De Werken c.a. stelde. Naar aanleiding van deze vraag, zocht ik uit hoe populair hij eigenlijk was in Werkendam, toen zijn ster eenmaal landelijk rees. In dit artikel een bescheiden poging, voornamelijk op basis van verkiezingsdata.
Anton Mussert en Werkendam
Dat Anton Adriaan (Adje) Mussert de zoon was van hoofdonderwijzer Joannes Leonardus Mussert is in Werkendam is velen in Werkendam niet onbekend. Meester Mussert gaf leiding aan de plaatselijke openbare school van 1879 tot aan zijn vervroegde pensioen in 1912. Tot 1888 was er in het dorp uitsluitend de openbare school, maar dat nam niet weg dat die in Werkendam – en bijna overal – een christelijk karakter had. Van oorsprong katholiek ging Mussert als gevolg van zijn huwelijk met Frederika Witlam over tot het protestantisme. Of zijn achtergrond als katholiek tot problemen heeft geleid is niet zeker, maar volgens een berichtje uit De Tijd zouden Werkendamse ouders er toch een beetje moeite mee hebben gehad. Een katholiek zou echter nooit als hoofdonderwijzer zijn benoemd in het orthodox-protestantse Werkendam en vader Mussert bleek in de jaren die volgden een betrouwbare man te zijn.
Adje, middelste van vijf kinderen, groeide op als een introverte, teruggetrokken jongen. ‘Opvallend onopvallend’, volgens Musserts biograaf Jan Meyers. Vader Mussert was een actieve dorpeling, liberaal en patriottisch, die het verenigingsleven een stevige impuls gaf. Hij organiseerde de Oranjefeesten en richtte nieuwe verenigingen op. Kerkelijk meelevend, maar niet al te betrokken bij de kerk – voor zover we dat kunnen bezien. Een strenge meester maar ook een goede onderwijzer. Tot zover de algemene, breed bekende informatie over de achtergrond van Anton Mussert.
Toen meester Mussert in 1912 met vervroegd pensioen ging, vertrok zoon Anton naar de Technische Hogeschool in Delft. Zijn ouders volgden hem en gingen in Delft wonen. Vanaf dat moment raakte de familie Mussert uit beeld in Werkendam. Toen Adje twintig jaar later een landelijke, politieke partij oprichtte was het dus al een generatie geleden dat hij deel uitmaakte van de Werkendamse gemeenschap. Ongetwijfeld heeft men hem herinnerd, maar wat betekende dat concreet? Bijvoorbeeld voor de belangstelling voor zijn NSB? Daarover kunnen we twee dingen zeggen.
1. Het stemgedrag
In 1935 deed de NSB voor het eerst mee met verkiezingen, voor de Provinciale Staten. In één klap behaalde de nieuwe partij bijna 8 procent van de stemmen. Achteraf bezien was dat meteen ook het hoogtepunt, want de partij kreeg in de jaren erna alleen maar minder stemmen. In Werkendam stemde bij deze verkiezingen eveneens bijna 8 procent van de stemgerechtigde bevolking op de NSB. In De Werken en Sleeuwijk lag dit percentage iets lager. Kortom, Werkendam volgde de landelijke trend en de partij van oud-Werkendammer Anton Mussert was niet populairder dan gemiddeld.
Twee jaar later deed de NSB voor het eerst mee met de Tweede Kamer-verkiezingen. De nationaal-socialisten behaalden slechts 4,22 procent van de stemmen. In Werkendam en De Werken werd niet anders gestemd. De afkalving zette door, want in 1939 – toen er opnieuw verkiezingen waren voor de Provinciale Staten – zakte het percentage naar krap 4 procent. Werkendam en De Werken doken daar zelfs nog onder. Kortom, Werkendam en De Werken hebben nooit bovengemiddeld belangstelling gehad voor de NSB.
Toch is deze conclusie eenzijdig. Want als we ook kijken naar het stemgedrag in omliggende gemeenten, krijgen we een ander beeld. Het land van Heusden en Altena telde in die tijd nog 10 gemeenten. Opvallend is dat deze gemeenten veel lagere percentages laten zien. In Andel, Almkerk, Rijswijk en Veen stemde in 1935 (nagenoeg) niemand op de NSB. Met uitzondering van Wijk en Aalburg (ook bijna 8 procent voor de NSB) hadden de andere Altena-gemeenten minder dan de helft van het landelijke percentage. Dus in de regio was de belangstelling voor Mussert in Werkendam en De Werken relatief het grootst, ook in 1937 en 1939.
Opmerkelijk is de ontwikkeling in Wijk en Aalburg. In tegenstelling tot al de omliggende Altena-gemeenten stemde de bevolking van Wijk en Aalburg vanaf 1935 steeds vaker op de NSB. Misschien nog wel opmerkelijker is het percentage in Veen, dat aanvankelijk nog nagenoeg 0 was, maar in 1939 ook omhoog schoot, terwijl de NSB in de andere gemeenten dan al gemarginaliseerd was.
2. Het bezoek aan Werkendam
In 1936 bezocht Anton Mussert zijn geboortedorp. De NSB-afdeling Gorinchem organiseerde een openbare bijeenkomst in de Nutszaal. Volgens een bericht in het Nieuwsblad bezochten ongeveer 350 personen deze vergadering. Hoe dat precies in de Nutszaal heeft gepast, blijft de vraag; wellicht is het aantal iets is overdreven, maar het moet een volle bak zijn geweest. Of Mussert ook andere plaatsen in het Land van Heusden en Altena heeft bezocht, is de vraag maar het ligt niet voor de hand. Uit de regiokranten uit die tijd, blijkt dat niet. Deze eenmalige bijeenkomst, die op zich een succes was, zegt verder ook weinig van de mate waarin het gedachtegoed van de NSB in Werkendam leefde. De verkiezingsuitslagen, een jaar later, laten zien dat de Werkendammers maar heel beperkt hun stem aan de beweging van Anton Mussert gaven.
Kortom, welke invloed had Anton Mussert met zijn NSB op Werkendam? Met name verkiezingsresultaten laten interessante statistieken zien. Landelijk gezien is Werkendam (met De Werken c.a.) geen uitschieter, regionaal gezien komt Werkendam toch een beetje bovendrijven. Meer valt er op basis van de huidige gegevens niet te concluderen.
